سمرقند، تقاطع فرهنگ ها

شهر تاریخی سمرقند محلی برای تقاطع و تلفیق فرهنگ های جهان است. سمرقند که در قرن هفتم پیش از میلاد با عنوان شهر باستانی افراسیاب بنا گردید، توسعه اصلی خود را عمدتا در دوره تیموریان، در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی تجربه کرد. آثار تاریخی اصلی این شهر عبارتند از: مسجد و مدارس ریگستان ، مسجد بی بی خانم، مجموعه های آرامگاهی شاه زنده و گور امیر و رصدخانه الغ بیگ.

شرح کلی

شهر تاریخی سمرقند در هنر، معماری و ساختار شهری خود، مهم ترین مراحل تاریخ فرهنگی و سیاسی آسیای مرکزی از قرن سیزدهم تا به امروز را به تصویر کشیده است. مجموعه هایی همچون مسجد بی بی خانم و میدان ریگستان، نقطه عطفی در توسعه معماری اسلامی در کل منطقه (از مدیترانه تا شبه قاره هند) بودند.

شهر سمرقند در قرن هفتم پیش از میلاد با نام افراسیاب بنا گردید و توسعه اصلی آن عمدتا در دوره تیموریان، در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی اتفاق افتاد. این شهر با تاریخی چند هزار ساله، در تقاطع شاهراه های تجاری آسیای مرکزی واقع شده بود. با کاوش های باستان شناسی در این شهر، بقایایی از سکونت انسان در هزاره اول پیش از میلاد به دست آمده است. شهر افراسیاب در زمان تشکیل اولین دولت های بزرگ آسیای مرکزی (از جمله خوارزم، باختر و سغد) موقعیت سوق الجیشی ویژه ای داشت و پایتخت سغد بود. سمرقند در قرن های ششم تا چهارم پیش از میلاد جزو قلمرو هخامنشیان بود و با حمله اسکندر کبیر در قرن چهارم پیش از میلاد به تصرف او در آمد. در قرن دوم پیش از میلاد شهر رونق یافت و به مرکزی مهم جهت تجارت ابریشم مبدل گشت.

سمرقند در قرن ششم میلادی به قلمرو پادشاهی ترک ها ضمیمه گشت و بعدها با نفوذ فرهنگ اسلامی در منطقه، توسط قتیبه بن مسلم در سال 712  فتح شد. حاکمان عرب کاربری معابد باستانی سمرقند را به مساجد، مراکز اداری، مراکز آموزشی، دادگاه ها و  خزانه تغییر دادند. سامانیان ایران از قرن نهم تا دهم بر این شهر سلطه داشتند و از قرن یازدهم تا سیزدهم، سمرقند دوباره به دست ترک ها افتاد. این شهر در قرن سیزدهم و تا زمان حمله چنگیز خان مغول و ویرانی شهر (در سال 1220 میلادی)، بخشی از پادشاهی خوارزم بود. با تلاش های تیمور لنگ (1336 تا 1405 میلادی) سمرقند به مرکزی مهم تبدیل شد. او این شهر را در محل کنونی آن، در جنوب غربی افراسیاب بنا کرد و آن را پایتخت خود قرار داد. تیمور که دولت قدرتمندی داشت به جهت گسترش قلمرو خود، آسیای مرکزی (تا ایران)، افغانستان و هند را فتح کرد و غنایم به دست آمده را در خزانه سمرقند جمع نمود.   این شهر تا زمان سلطنت الغ بیگ (1409 تا 1449 میلادی) و جانشینانش، پایتخت فرهنگی تیموریان باقی ماند. ارگ، کاخ آبی( کوک سارای ) و دیگر ساختمان های مهم سمرقند توسط تیمور بنا گردیدند. به خاطر تاثیر پذیری آداب و رسوم محلی سمرقند از سایر مناطق امپراتوری (خراسان ایران، خوارزم)، این دوره از تاریخ شهر را تلفیقی جدید در هنر توصیف کرده اند. دروازه های شرقی سمرقند به مرکز شهر (میدان ریگستان) راه داشتند. در سال 1477 میلادی، الغ بیگ کار ساخت یک مجموعه بزرگ را در این میدان شروع کرد. 

در قرن شانزدهم میلادی و طی حکومت ازبک ها (1500 میلادی)، سمرقند به تدریج اهمیت قبلی خود را از دست داد اما با این وجود چند بنای ارزشمند دیگر در قرن هفدهم میلادی این در آن ساخته شد. در سال 1868 میلادی روس ها سمرقند را فتح کرده و این شهر را مرکز ایالت (1887 میلادی) قرار دادند و از این رو اقتصاد شهر مجددا رونق یافت. با ورود راه آهن خزر در سال 1888 میلادی و ایجاد ارتباط بین روسیه اروپایی و آسیای مرکزی، نقش سمرقند در تجارت منطقه تقویت شد. روس ها کار ساخت مدارس، کلیساها، و بیمارستان ها را شروع کردند و بخش غربی سمرقند مطابق با نقشه کنونی شهر دوباره توسعه یافت. علیرغم این ساخت و ساز ها، این دوره تخریب حصار ها و دروازه های شهر و همچنین تعدادی از آثار تاریخی آن مانند ارگ تیمور را به دنبال داشت. در آغاز قرن بیستم سمرقند به سه بخش اصلی تقسیم شد: منطقه باستان شناسی شهر باستانی افراسیاب، شهر قرون وسطایی تیموریان و شهر جدید که از سال 1924 تا 1930 پایتخت جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان بود و بعدها به مرکزی اداری تغییر یافت.

میراث جهانی سمرقند مجموعه ای از بناهای تاریخی را در بر دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از: مجموعه شاه زنده، مسجد حضرت خضر و بقایای حصار های شهر در منطقه باستان شناسی افراسیاب؛ مجموعه بی بی خانم؛ مجموعه ریگستان؛ مجموعه های گور امیر و رخ آباد؛ رصدخانه الغ  بیگ ؛ مجموعه های عبدی دوران و عشرت خانه و مجموعه باغ شهر در حومه سمرقند (مربوط به قرن نوزدهم میلادی).