عمر خیام یکی از بزرگترین ریاضیدانان و ستارهشناسان قرون وسطی است. او به عنوان فردی که قبل از دوران مدرن، مهمترین مقالات در زمینهی جبر را نوشته است شناخته میشود.
عمر خیام
عمر خیام یکی از بزرگترین ریاضیدانان و ستارهشناسان قرون وسطی است. او به عنوان فردی که قبل از دوران مدرن، مهمترین مقالات در زمینهی جبر را نوشته است شناخته میشود. این امر به مقالهی او دربارهی نمایش مشکلات جبری بر می گردد که در آن، او با تقاطع دادن یک هذلولی و یک دایره، روشی هندس برای حل معادلات درجه سه را کشف کرد. اهمیت خیام به عنوان یک فیلسوف و معلم، و تعداد معدود کارهای فلسفی باقی مانده از او، نسبت به نوشتههای علمی و شعرهایش توجه کمتری را به خود جلب کرده است.
دوران اولیهی زندگی و حرفه
عمر خیام در 28 اردیبهشت 427 خورشیدی ( 18 ماه می 1048 میلادی) در شهر نیشابور ایران متولد شد. نام کامل او غیاثالدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری میباشد. حرفهی خانوادهی او ساخت خیمه بود، از همین رو به آنان خیام میگفتند. او دورانی از کودکی خود را در شهر بلخ در شمال افغانستان گذراند و تحت نظر استادی به نام شیخ محمد منصوری آموزش دید. بعدها فردی به نام امام موفق نیشابوری، که به عنوان یکی از بزرگترین معلمان در ناحیهی خراسان شناخته میشد، کار تعلیم خیام را برعهده گرفت. خیام در زمینهی هندسه آثار قابلتوجهی دارد به خصوص نظریهی نسبتها.
توانایی علمی خیام
خیام یک علامه، ریاضیدان، فیلسوف، ستارهشناس، فیزیکدان و شاعر ایرانی است. او در زمینهی مکانیک، جغرافیا و موسیقی مقالاتی دارد. مقاله خیام را میتوان به عنوان اولین روش حل تشابه اقلیدسی که از یک روش بصری استفاده میکند در نظر گرفت. خیام اشتباه تلاشهای قبلی ریاضیدانان یونانی و پارسی برای اثبات این قضیه را اثبات کرد. او استفاده از حرکت در هندسه را نپذیرفت.
خیام ریاضیدان
خیام ریاضیدانی بود که به اهمیت یک بسط دوجملهای عمومی پی برد. بحثی که از ادعای داشتن یک بسط دوجملهای عمومی توسط خیام حمایت می کند، بر مبنای توانایی او برای استخراج ریشهها است . خیام عضوی از یک گروه بود که چندین ویرایش بر روی تقویم فارسی انجام داده بودند. در حدود سال 458 (15 مارس 1079) سلطان ملک شاه تقویم اصلاح شده را به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفت.
خیام همچنین در زمینهی ستارهشناسی و ریاضیات دارای تألیفات بسیاری است، از جمله آنها، کتاب رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله را میتوان نام برد.
به عنوان یک ریاضیدان، خیام در زمینههای اساسی فلسفهی ریاضیات، به خصوص مفهوم ریاضیات ایرانیان و فلسفهی آنها مشارکت زیادی داشته است. کار او بیشتر از هر دانشمند و فیلسوف ایرانی مانند ابنسینا، بیرونی و طوسی بوده است.
او نخستین فردی بود که کشف کرد معادلهی درجهی سه میتواند بیش از یک جواب داشته یا بدون جواب باشد. از دیگر آثار او در ریاضیات رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است که اصل پنجم اقلیدس در رابطه با خطوط موازی را به اثبات میرساند.
شعرهای خیام
شعرهای خیام شهرت او به عنوان یک ریاضیدان را تحت تأثیر قرار میدهد. او نزدیک به هزار رباعی نوشته است. در دنیای انگلیسیزبان، رباعیات خیام که در طی سالهای 1809 تا 1883 میلادی توسط فردی با نام ادوارد فیتزجرالد به انگلیسی ترجمهشد شناخته میشود. او با ترجمهی این رباعیات، آن را به جهانیان شناساند، با این حال برخی از شعرها، به اشتباه به خیام نسبت داده شده است و شایستهی او نیست. عدهای گاه به عمد اشعار او را تغییر دادهاند تا آن را به تصوف نزدیک کنند، و عدهای، در سبک شعری او شعرسرایی کرده و آنها را به خیام نسبت داده اند.
نمونه ای از رباعیات خیام
با کنار گذاشتن رباعیات تکراری، 57 رباعی منتسب به خیام وجود دارد. شاعران و بزرگان بسیاری همواره از او یاد کرده و به تحسین شعرهایش پرداختهاند. قدیمیترین کتاب که نام خیام در آن آورده شده است کتاب خریدة القصر از عمادالدین کاتب اصفهانی میباشد.
در اشعاری که در حال حاضر به نام اشعار خیام شناخته می شود، نویسنده ساختار مذهبی سفت و سخت و مفهوم تحت الفظی زندگی پس از مرگ را نپذیرفته و روشی لذت گرا را پذیرفته است. با این حال، به دلیل قدرت علمی بالا و اینکه طبق تواریخ، او به عنوان فردی بسیار عالم و دانشمند، و فقیهی فرهیخته، و فردی که زندگی ای بسیار پرتلاش و تکاپو داشته، شناخته می شد، امکان اینکه این اشعار نوشته فردی دیگر بوده که به اشتباه به خیام نسبت داده شده باشد نیز وجود دارد.
با توجه به رباعیاتی که به نام خیام شناخته میشد، افرادی خیام را فردی عارف و گروهی دیگر او را فردی بیاعتقاد به همه چیز میدانند.برای مثال اولین فرد منتقد نجم الدین راضی بوده است که انتقاداتی نسبت به خیام دارد. او با توجه به رباعیات خیام میگوید که خیام فردی است که نسبت به مسائل دین بیاعتقاد اندیشیده است.
تدریس
خیام، به خصوص زمانی که در زادگاه خود یعنی نیشابور بود، برای چندین دهه تا زمانی که از دنیا رفت، فلسفهی ابنسینا را تدریس می کرد. خیام فیلسوف از دو منبع متفاوت قابلتشخیص است. یکی از طریق رباعیات او، و دیگری از طریق کارهایش که در شرایط عقلانی و اجتماعی آن زمان انجام شده بود. کارهای وی توسط دانشمندان و فیلسوفان بعد از وی همانند بیهقی، نظامی عروضی، زمخشری و صوفی و شاعر و نویسنده صوفی عطار نیشابوری و نجم الدین رازی مورد بررسی و استفاده قرار گرفتند.
وفات:
عمر خیام در 12 آذر 510 خورشیدی (4 دسامبر 1131) در نیشابور که امروزه بخشی از ایران است در گذشت. در حال حاضر به افتخار این فرد بزرگ یکی از حفرههای ماه به نام او نامگذاری شده است.