بیستون در امتداد مسیر تجارت باستانی و راه ارتباطی فلات مرتفع ایران با بین النهرین واقع شده و بقایایی از زمان ماقبل تاریخ می‌باشد.
مقدمه
بیستون در امتداد مسیر تجارت باستانی و راه ارتباطی فلات مرتفع ایران با بین النهرین واقع شده و بقایایی از زمان ماقبل تاریخ و همچنین دوره‌ی مادها، هخامنشیان، ساسانیان و ایلخانیان در آن بر جای مانده است.
ارزش تاریخی اصلی این محوطه باستان شناسی، نقوش برجسته و کتیبه‌های آن است که به خط میخی و به دستور داریوش اول (داریوش کبیر) در زمان به دست گرفتن فرمانروایی امپراتوری پارس در سال521 قبل از میلاد، حجاری شده اند. در این حجاری ها داریوش در حالی به تصویر کشیده شده است که کمانی ( به نشانه ی پادشاهی و سلطنت ) در دست دارد و پایش را بر سینه ی شخصی گذاشته که در مقابل او و به پشت، بر زمین افتاده است. بر اساس افسانه‌ها، این شخص گئومات، مغ ماد و مدعی تاج و تخت است که داریوش با قتل او به پادشاهی رسید.
در زیر و اطراف نقش برجسته، در حدود 1200 خط کتیبه وجود دارد و داستان جنگ‌های داریوش را بازگو می‌کند که در سال‌های 521-520 قبل از میلاد و در برابر حاکمانی به راه انداخت که قصد تجزیه امپراتوری تاسیس شده توسط کوروش را داشتند. کتیبه به سه زبان نوشته شده است. قدیمی‌ترین متن به زبان ایلامی است که داستان شاه و یاغیان را شرح می‌دهد و به دنبال آن یک نسخه از داستان‌های مشابه به زبان بابلی آمده است. آخرین قسمت از کتیبه دارای اهمیت فراوانی است. در این نسخه داریوش برای اولین بار به زبان فارسی باستانی به شرح اقدامات و کارهای خود پرداخته است. این کتیبه تنها متن تاریخی به جای مانده از هخامنشیان است که می تواند سندی در تاُسیس دوباره امپراتوری توسط داریوش اول باشد. به علاوه این کتیبه گواهی بر تبادل توانایی‌ها در توسعه هنر متعالی و نوشتار در قلمرو امپراتوری پارس است همانطور که نشانه‌هایی از دوره مادها (قرون 8 تا 7 پیش از میلاد)، دوره هخامنشیان (قرون 6 تا 4 پیش از میلاد) و دوره های پس از هخامنشی بر جای مانده است.