خانقاه

در این مقاله می خوانید

ساخت خانقاه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوک معنوی به رسم صوفیان بود. ...

مجموعه بقعه شیخ صفی الدین‌ در اردبیل

ساخت این مجموعه از اوایل قرن شانزدهم تا اواخر قرن هجدهم به طول انجامید و محلی برای سلوک معنوی به رسم صوفیان بود. در ساخت مجموعه، برای استفاده بهینه از فضای موجود و ایجاد کاربری‌های متنوع (از جمله کتابخانه، مسجد، مدرسه، بقعه، آب انبار، بیمارستان، آشپزخانه، نانوایی و تعدادی دفتر کار) از فرم‌های معماری سنتی ایران استفاده شده است. مسیر دسترسی به بقعه شیخ از هفت بخش، به نشانه هفت وادی عرفان تصوف تشکیل شده که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش تصوف از هم جدا شده‌اند. نما و فضای داخلی بقعه و تزئینات فراوان آن به خوبی باقی مانده‌اند و مجموعه چشمگیری از آثار باستانی ارزشمند را می‌توان در آن دید. بقعه شیخ صفی الدین مجموعه‌ای نادر از اجزای معماری اسلامی در قرون وسطی می‌باشد.

شرح تاریخی

صوفی‌گری ( تصوف از صوف به معنی "پشمینه" به زبان عربی و یا صفا یه معنی "پاکدامنی" برگرفته شده است) فرقه‌ای مجزا نیست و عموماٌ به عنوان جنبه عرفانی و درونی اسلام در نظر گرفته می‌شود. تصوف در قرن‌های نهم و دهم میلادی به عنوان جنبشی معنوی گسترش پیدا کرد و به عقیده برخی، عاملی مهم در گسترش اسلام و ایجاد یک فرهنگ جامع اسلامی در آفریقا و آسیا بود. این آیین در طول قرن‌های سیزدهم تا شانزدهم در سراسر جهان اسلام به عنوان یک فرهنگ قدرتمند دینی و فکری با آموزه‌های به خصوص خود (بر مبنای طریقت و احکام مختلف که توسط اساتید تصوف بنیان نهاده شده بودند) رونق یافت و جلوه‌های ملموس هنری زیادی را به ویژه در آسیای مرکزی بر جای گذاشت.

در زمان فتح ایران به وسیله مسلمانان، اردبیل بزرگترین شهر در شمال غربی ایران بود. بعد از حمله مغول‌ها این شهر ویران شد و به مدت سه قرن به حال خود رها شد تا اینکه شیخ صفی الدین (1252 تا 1334 میلادی)، صفویه را بنیان نهاد و نام خود را بر این سلسه گذاشت.

شیخ صفی‌الدین از آموزه‌های شیخ زاهد گیلانی بهره برد و پس از مرگ استاد، بر جای او نشست و طریقت خود را گسترش داد. این طریقت، تصوف (برگرفته از صوفی گری صفویان) نام گرفت. شیخ، خانقاهی در اردبیل احداث کرد که بعد ها به بقعه او تبدیل گشت.

مجموعه شیخ صفی‌الدین در ابتدا شهری کوچک و خودگردان متشکل از بازارها، حمام‌ها و میدان‌های عمومی، مکان‌های مذهبی، خانه‌های مسکونی و دفاتر کاری بود.

کاربری شاهان صفوی

در دوران سلطنت شاهان صفوی، نقش و کاربری این مجموعه تغییر کرد و به خاطر وجود بقعه با ارزش موسس سلسه صفویه، به یکی از مهمترین مکان های ملی و سیاسی مبدل گشت. شاه اسماعیل، وارث شیخ صفی الدین و رهبر صوفی مسلک خانقاه، اولین شاه سلسله صفویه شد و تشیع را به عنوان دین رسمی کشور اعلام کرد.

صفویان در توسعه و تزئین ساختمان آرامگاه جد خود از هیچ هزینه‌ای دریغ نکرده و آثار هنری بسیاری را بنا کردند. افراد بسیاری برای زیارت بقعه شیخ صفی‌الدین به این مجموعه می‌آمدند و از این مکان، مجموعه‌ای مذهبی متشکل از آثار برجسته هنری، تزئیناتی و باستان شناختی مربوط قرن چهاردهم تا شانزدهم بود.

مراحل ساخت خانقاه

محققان چهار مرحله اصلی برای ساخت این مجموع تعیین کرده‌اند که مهمترین ساختمان‌ها در این چهار مرحله بنا شده و یا به طور قابل توجهی تغییر داده شده‌اند :

مرحله اول از سال 1300 تا 1349 میلادی: در این دوره طرح اولیه بقعه تنظیم شد و بناهای "خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی، حرم خانه، گنبد الله الله، ساحت، عمارت دارالحفاظ ، شاه نشین، حیاط میانی و چله خانه جدید" ساخته شدند.

مرحله دوم از سال 1349 تا 1544 میلادی: : در این دوره مقبره شاه اسماعیل و همچنین مقبره مادرش، دار الحدیث، جنت سرا ، شهیدگاه و حیاط آرامگاه در قسمت جنوبی بقعه شیخ صفی الدین ساخته شدند. بیشتر این ساخت و ساز ها به قرن شانزدهم میلادی مربوط می باشند.

مرحله سوم از سال 1544 تا 1752 میلادی: چینی خانه (به شکل کنونی آن) ، دروازه شاه عباسی و حیاط باغ در این دوره بنا شدند.

مرحله چهارم از سال 1752 تا قرن بیستم میلادی : مدرسه ، سرویس های بهداشتی، موتور خانه و گلخانه در این دوره و بیشتر در قرن بیستم ساخته شدند.

این بنا همچنان نقش خود را حفظ کرده و محلی برای عبادت و زیارت است.