بیرون زدگی دیسک (فتق دیسک)

آشنایی با کمر

ستون مهره‌ها از استخوان‌های زیادی به نام مهره تشکیل شده است. مهره‌ها تقریباً استوانه‌ای شکل بوده و بین هر مهره یک دیسک قرار می‌گیرد. دیسکها از بافت لاستیک مانند محکمی تشکیل‌شده‌اند که به ستون مهره‌ها انعطاف‌پذیری نسبی می‌بخشد. بخش بیرونی یک دیسک، فیبری و محکم‌تر بوده و بخش میانی آن از ماده ژله‌ای مانند و نرم‌تر به نام نوکلئوس پولپوزوس (nucleus pulposus) تشکیل شده است.

طناب نخاعی که دربردارنده عصب‌هایی است که از مغز می‌آیند، توسط ستون مهره‌ها محافظت می‌شود. عصب‌های طناب نخاعی از بین مهره‌ها خارج‌شده پیام‌ها را به بخش‌های مختلف بدن و از آن‌ها به نخاع مخابره می‌کنند.

رباط‌های محکمی (لیگمان) به مهره‌ها وصل هستند. این رباط‌ها موجب پشتیبانی بیشتر و استحکام ستون مهره‌ها می‌شوند. عضلات متعددی نیز به بخش‌های مختلف ستون مهره‌ها متصل بوده و آن‌ها را احاطه می‌کنند. ( برای سادگی بیشتر عضلات و رباط‌ها در شکل زیر نشان داده نشده‌اند. )

بیرون زدگی دیسک چیست؟

شکل: سمت راست دیسک،عصب، مهره و طناب نخاعی از پهلو، سمت چپ دیسک، مهره،عصب و طناب نخاعی از بالا

وقتی دیسک بیرون می زند (به آن لغزش دیسک نیز می‌گویند) در واقع خود دیسک نمی‌لغزد بلکه بخش نرم ژله‌ای داخل دیسک (نوکلئوس پولپوزوس) از یک نقطه ضعیف در بخش بیرونی دیسک، بیرون می زند(فتق) . به بیرون زدگی دیسک گاهی اوقات فتق دیسک نیز گفته می‌شود. دیسک برآمده ممکن است ساختارهای مجاور مانند عصبی که از طناب نخاعی آمده است را تحت فشار قرار دهد. مقداری التهاب در اطراف بخش بیرون زده دیسک نیز اتفاق می‌افتد.

هر دیسکی در ستون مهره‌ها ممکن است دچار بیرون زدگی شود اما شایع‌ترین بیرون زدگی دیسک در بخش پایین کمر اتفاق می‌افتد. اندازه بیرون زدگی ممکن است متفاوت باشد. به طور کلی هر قدر بیرون زدگی بیشتر باشد علائمی که فرد دارد شدیدتر خواهد بود.

چه افرادی به بیرون زدگی دیسک مبتلا می‌شوند؟

کمردرد بسیار شایع است، اما کمتر از یک مورد از هر بیست مورد کمردرد شدید (با شروع ناگهانی) به علت بیرون زدگی دیسک است. بیشتر موارد کمردرد به عنوان کمردرد ساده طبقه‌بندی می‌شود. تصور می‌شود علت آن بیشتر مشکلات کوچکی در عضله، رباط یا ساختارهای دیگر کمر باشد مثل عضله تحت فشار.

سنی که در آن بیش‌ترین بیرون زدگی دیسک اتفاق می‌افتد بین 30 تا 50 سال است و در زنان دو برابر مردان است.

چه چیزی موجب بیرون زدگی دیسک می‌شود؟

هنوز روشن نیست چرا برخی افراد دچار بیرون زدگی دیسک می‌شوند درحالی‌که برخی دیگر که همان شغل را دارند یا همان اشیاء را بلند می‌کنند، دچار آن نمی‌شوند. به نظر می‌رسد برخی از افراد ممکن است در بخش بیرونی دیسک بیرون زده ضعفی داشته باشند. عوامل مختلفی می‌تواند باعث خارج شدن بخش نرم داخلی دیسک از بخش ضعیف‌تر بیرونی شود. به طور مثال عطسه، بد خم شدن، یا بلند کردن اشیاء سنگین در وضعیت نامناسب می‌تواند فشار زیادی بر دیسک وارد کند. در افرادی که ضعفی در یک دیسک دارند، همین فشار ممکن است برای بیرون زدن بخش نرم داخلی دیسک کافی باشد. عواملی که خطر بیرون زدگی دیسک را افزایش می‌دهند عبارت‌اند از شغلی که شامل بلند کردن زیاد اجسام باشد، شغلی که نشستن زیاد (به خصوص رانندگی) داشته باشد، ورزش‌های وزنه‌ای (وزنه‌برداری و غیره)، سیگار کشیدن، چاقی، و افزایش سن (دیسک با افزایش سن احتمالاً ضعیف می‌شود).

علائم بیرون زدگی دیسک چیست؟

کمردرد

درد اغلب شدید بوده و معمولاً ناگهانی ایجاد می‌شود . معمولاً درد با صاف خوابیدن کاهش‌یافته و اغلب با حرکت دادن کمر، سرفه یا عطسه بدتر می‌شود.

درد ریشه عصب (معمولاً سیاتیک)

درد ریشه عصب، از تحت فشار بودن عصبی که از طناب نخاعی می‌آید توسط دیسک بیرون زده، یا تحریک شدن آن به واسطه التهاب ایجادشده توسط دیسک بیرون زده، ناشی می‌شود. اگر چه این مشکل در کمر ایجادشده اما درد آن علاوه بر پایین کمر در طول مسیر عصب نیز احساس می‌شود. بنابراین ممکن است احساس درد در یک پا تا ساق داشته باشید. درد ریشه عصب از خفیف تا شدید می‌تواند باشد اما اغلب شدیدتر از کمردرد است. در بیرون زدگی دیسک عصب سیاتیک بیشتر از همه تحت تأثیر قرار می‌گیرد. واژه sciatica  به معنی درد ریشه عصب سیاتیک است. عصب سیاتیک عصب بزرگی است که از چند عصب کوچک‌تر تشکیل‌شده از که طناب نخاعی در پایین کمر بیرون می‌آید. این عصب از باسن تا پایین پا (پشت پا) کشیده شده است. هر پا یک عصب سیاتیک دارد.

مشکلات ریشه عصب‌ 

تحریک یا فشار بر عصب نزدیک به ستون مهره‌ها نیز ممکن است موجب ضعف یا بی‌حسی و سوزن سوزن شدن در بخشی از باسن یا پا شود. محل دقیق و نوع علائم ایجادشده بستگی به این دارد که کدام عصب تحت تأثیر قرار گرفته باشد.

سندرم دم اسبی (Cauda equine)، نادر اما اورژانسی

سندرم دم اسبی نوع جدی و خاص مشکل ریشه عصب است که به واسطه بیرون زدگی دیسک ایجاد شده است. این اختلالی نادر است که عصب‌های کاملاً تحتانی طناب نخاعی تحت فشار قرارگرفته‌اند. این سندرم موجب درد پایین کمر به اضافه مشکلاتی در عملکرد روده بزرگ و مثانه (معمولاً عدم توانایی دفع ادرار)، بی‌حسی در ناحیه اطراف مقعد، و ضعف یک یا دو پا می‌شود. این سندرم نیاز به درمان فوری دارد تا عصب‌های مثانه و روده را از آسیب دائمی حفظ کند. اگر این علائم را تجربه کردید فوراً به پزشک مراجعه کنید.

برخی از افراد علائمی ندارند

در مطالعات تحقیقاتی، اسکن‌های کمر در تعداد زیادی از مردم انجام شد و مشخص شد که برخی از افرادی که دچار بیرون زدگی دیسک هستند علامتی ندارد. تصور می‌شود که علائم اساساً زمانی ایجاد می‌شوند که بیرون زدگی دیسک عصبی را تحت فشار یا تحریک قرار داده باشد و این اتفاق در همه موارد بیرون زدگی دیسک اتفاق نمی‌افتد، به همین دلیل برخی از افراد علائمی ندارند. برخی از بیرون زدگی‌های دیسک ممکن است کوچک بوده یا دور از عصب‌ها اتفاق بیفتند و موجب علائم خفیف شده یا اصلاً علامتی ایجاد نکنند.

بیرون زدگی دیسک چگونه پیشروی می‌کند؟

در بیشتر موارد علائم ظرف چند هفته بهبود می‌یابند. مطالعات تحقیقاتی اسکن‌های ام آر آی مکرر نشان داده است که بخش بیرون زده دیسک به مرور زمان در بیشتر موارد به جای خود بازگشته و کوچک‌تر می‌شود. سپس علائم آرام شده و در بسیاری از موارد ناپدید می‌شوند. تنها در یک مورد از هر ده مورد، درد پس از شش هفته هنوز به اندازه‌ای شدید است که جراحی یک گزینه درمانی به حساب می‌آید.

پزشک معمولاً بیرون زدگی دیسک را از علائم و با معاینه شما تشخیص می‌دهد. این وضعیت علت شایع درد کمر ناگهانی با علائم ریشه عصبی است. در بیشتر موارد هیچ آزمایشی لازم نیست چون علائم اغلب ظرف چند هفته بهبود می‌یابند.

آزمایش‌هایی مانند اسکن یا پرتوی ایکس در صورت تداوم علائم ممکن است توصیه شود. به ویژه اسکن ام آر آی می‌تواند محل و اندازه بیرون زدگی دیسک را نشان دهد. این اطلاعات در صورتی که نیاز به جراحی وجود داشته باشد، لازم است.

درمان بیرون زدگی دیسک چیست؟

ورزش و تحرک

فعالیت‌های روزمره خود را تا جایی که ممکن است ادامه دهید. ممکن است ابتدا درد شدید باشد و این کار ممکن نباشد، اما هر چه زودتر تحرک خود را شروع کنید و به فعالیت‌های طبیعی که می‌توانید بازگردید. به طور کلی کاری که درد زیادی ایجاد می‌کند انجام ندهید. اگر چه باید هنگامی که سعی می‌کنید فعالیت داشته باشید، مقداری درد و ناراحتی را بپذیرید . هر روز هدف جدیدی برای خود تعیین کنید مثلاً یک روز اطراف خانه قدم بزنید، روز بعد برای خرید پیاده بیرون بروید و غیره. 

در گذشته توصیه این بود که استراحت کنید تا زمانی که درد آرام شود، اما اکنون مشخص‌شده که این کار اشتباه است. در صورتی که کمردرد دارید، اگر به جای این که استراحت کنید، فعالیت داشته باشید سریع‌تر بهبودیافته و احتمال مزمن شدن آن را کمتر می‌کنید. همچنین در راحت‌ترین حالت طبیعی در راحت‌ترین سطحی که می‌خواهید (هر چه که باشد) بخوابید. در گذشته توصیه می‌شد بر روی تشک سفت بخوابید اما هیچ شواهدی وجود ندارد که نشان دهد تشک سفت برای افرادی که کمردرد دارند بهتر از هر نوع تشک دیگری باشد.

دارو

اگر نیاز به مسکن دارید بهتر است آن‌ها را به صورت منظم مصرف کنید. این شیوه مصرف بهتر از این است که آن را هر زمانی که درد شدید می‌شود (به صورت نامنظم) مصرف کنید. اگر مسکن را منظم مصرف کنید بیشتر اوقات آرام کردن درد موثرتر می‌شود و می‌توانید ورزش کرده و فعالیت خود را حفظ کنید.

1. استامینوفن یا پاراستامول اغلب در صورتی که منظم و با قدرت دارویی کافی مصرف شوند کفایت می‌کنند. برای یک بزرگ‌سال این مقدار 1000 میلی‌گرم چهار بار در روز است (معمولاً دو قرص 500 میلی‌گرم)

2. مسکن ضد التهابی- برای برخی افراد این داروها بهتر از استامینوفن تأثیر می‌گذارند. از جمله این داروها ایبوپروفن است که به صورت بدون نسخه نیز می‌توانید خریداری کنید. انواع دیگر مانند دیکلوفناک یا ناپروکسن نیاز به تجویز پزشک دارند. برخی افرادی که آسم، فشارخون بالا، نارسایی کلیه یا نارسایی قلبی دارند ممکن است نتوانند داروهای ضد التهابی مصرف کنند.

3. مسکن قوی‌تر- مانند کدئین، در صورتی که داروهای ضد التهابی موثر نباشند یا برای فرد مناسب نباشند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. کدئین اغلب به استامینوفن افزوده می‌شود. یبوست عارضه شایع کدئین است. در صورتی که برای اجابت مزاج مجبور شوید فشار بیاورید، ممکن است درد کمر بدتر شود. برای پیشگیری از یبوست باید مقدار زیادی مایعات نوشیده و غذاهای حاوی فیبر زیاد مصرف کنید.

4. شل کننده عضلات – شل کننده عضلات مانند دیازپام گاهی اوقات در صورتی که عضلات کمر منقبض‌شده و درد را تشدید کنند، برای چند روز تجویز می‌شود

درمان‌های فیزیکی

برخی مردم برای درمان دستی و یا درمان‌های فیزیکی دیگر به متخصص طب فیزیکی و توان‌بخشی، کایروپراکتیک یا استخوان پزشک مراجعه می‌کنند . تأثیرگذاری درمان‌های فیزیکی در همه افراد مبتلا به بیرون زدگی دیسک جای بحث دارد. با این حال، درمان‌های فیزیکی راحتی کوتاه مدت برای بیمار فراهم کرده و بهبودی را در برخی موارد تسریع می‌کنند.

جراحی

جراحی در برخی موارد ممکن است لازم باشد. به طور کلی در صورتی که علائم پس از شش هفته یا بیشتر فروکش نکرد، می‌توان جراحی را در نظر گرفت. موارد کمی چنین شرایطی دارند و در 9 مورد از هر 10 موردِ بیماری، به مرور زمان علائم بهبود پیداکرده و به اندازه‌ای که جراحی لازم باشد شدید نیستند.

هدف از جراحی بریدن بخش بیرون زده دیسک است. این کار اغلب علائم را آرام می‌کند اما در همه موارد موثر نیست. همچنین همانند همه عمل‌های جراحی خطراتی دارد. متخصص در مورد معایب و مزایای جراحی و تکنیهای مختلفی که وجود دارد، با بیمار صحبت می‌کند.

آیا می‌توان از کمردرد و یا بیرون زدگی دیسک در آینده پیشگیری کرد؟

شواهد نشان می‌دهد که بهترین راه پیشگیری از درگیر شدن با کمردرد و بیرون زدگی دیسک، حفظ تحرک و ورزش منظم است. این به معنی ورزش‌های تناسب اندام معمولی مانند راه رفتن، دویدن، شنا و غیره است. هیچ شواهد محکمی وجود ندارد که ورزش‌های خاص تقویت‌کننده کمر مفیدتر از تحرک و ورزش‌های ساده باشد. همچنین خوب است که مراقب کمر خود باشید. مثلاً هنگامی که در وضعیت بد دولا شده قرار دارید، اشیاء سنگین  بلند نکنید.