فیروزه

در این مقاله می خوانید

در این مقاله همه چیز درباره ی سنگ های زیبای فیروزه را خواهید دید.  ...

  فیروزه چیست؟

فیروزه یک کانی غیر شفاف (مات) است که به رنگ‌های زیبای آبی، سبز آبی و سبز زرد وجود دارد. فیروزه هزاران سال است که به عنوان سنگ جواهر مورد استفاده قرار می‌گیرد. مردم باستان آفریقا، آسیا، امریکای جنوبی و امریکای شمالی هر کدام جداگانه و مستقل از فیروزه به عنوان  یکی از مواد ترجیحی برای سنگ جواهر، تزئین کاری صنایع‌دستی و تندیس‌های کوچک استفاده می‌کردند. 

از نظر شیمیایی فیروزه فسفات آبدار مس و آلومینیوم است (CuAl6(PO4)4(OH)8•5H2) . تنها کاربرد مهم فیروزه، در جواهر سازی و تزئین کاری است. اگر چه از این جهت، آن‌قدر محبوب است که در زبان انگلیسی واژه فیروزه (turquoise) به جای رنگ سبز آبی (که رنگ این سنگ است)، استفاده می‌شود. سنگ‌های بسیار کمی هستند که رنگشان چنین شهرتی داشته باشد، و این رنگ به قدری تأثیرگذار و متمایز است که استفاده از نام این سنگ تا این اندازه متداول شده است. تنها سه ماده معدنی دیگر (طلا، نقره و مس) هستند که رنگشان بیشتر از فیروزه در زبان عامیانه استفاده می‌شود. 

دستبندهای ناواهو (سرخ‌پوستان ناواهو) قدیمی و جدید نقره و فیروزه 

رنگ‌های فیروزه

مواد معدنی آبی رنگ کمیاب هستند و به همین علت است که فیروزه در بازار جواهرات توجه خاصی به خود جلب کرده است. محبوب‌ترین رنگ فیروزه، آبی آسمانی یا آبی کمرنگ مایل به سبز است. برخی از مردم این رنگ را به عنوان "آبی ایرانی" می‌شناسند . 

پس از آبی، سنگ‌های فیروزه سبز آبی ترجیح داده می‌شوند و سنگ‌های سبز مایل به زرد کمترین طرفدار را دارند. 

انحراف از رنگ آبی زیبا به واسطه وجود مقدار کمی آهن در ساختار فیروزه است که جایگزین آلومینیوم می‌شود. این مقدار آهن به نسبت فراوانی‌اش، رنگ سبز به فیروزه می‌دهد. فیروزه، به خصوص انواع متخلخل تر آن، با قرارگیری بلندمدت در معرض نور خورشید، گرما، مواد آرایشی، چربی و عرق بدن ممکن است دچار تغییر رنگ شوند.    

فیروزه‌های تراش‌خورده مناطق مختلف دنیا که نشان‌دهنده رنگ‌ها و ماتریکس های گوناگون است. 

برخی از فیروزه‌ها، حاوی بقایایی از سنگ میزبان خود هستند که به عنوان ماتریکس یا زمینه شناخته می‌شود و به صورت رگه‌های تار عنکبوتی یا لکه‌های سیاه یا قهوه‌ای در سنگ دیده می‌شوند. بسیاری از افرادی که فیروزه را تراش می‌دهند، سعی می‌کنند سنگ جواهری درست کنند که ماتریکس آن خارج شود اما گاهی اوقات، شبکه به قدری یکنواخت در سنگ توزیع شده است که نمی‌توان آن را از سنگ جدا کرد. برخی افرادی که جواهر فیروزه می‌خرند از ماتریکس داخل آن خوششان می‌آید، اما به طور کلی فیروزه‌ای که ناخالصی زیادی درون خود داشته باشد کمتر طرفدار دارد. 

شکل: سنگ فیروزه برش خورده با زمینه یا ماتریکس پیریت

برخی از مکان‌های تولید فیروزه، موادی با رنگ و ظاهر ویژه تولید می‌کنند، مثلاً معدن اسلیپینگ بیوتی ( Sleeping Beauty ) به تولید فیروزه با رنگ آبی روشن و بدون ماتریکس شناخته شده است. بسیاری از فیروزه‌های به دست آمده از معدن کینگمن ( Kingman ) رنگ آبی روشن با تار عنکبوتی سیاه رنگ دارند. معدن مورنسی ( Morenci ) مقدار زیادی فیروزه آبی تیره با ماتریکس پیریت (پیریت ظاهری شبیه به طلا دارد) تولید می‌کند. بسیاری از فیروزه‌های بیسبی ( Bisbee ) رنگ آبی روشن با ماتریکس قهوه‌ای شکلاتی دارند. افرادی که فیروزه را می‌شناسند اغلب (نه همیشه) به درستی معدنی که فیروزه از آن آمده است را تشخیص می‌دهند. 

نمونه‌ای از سنگ فیروزه برش نخورده به رنگ آبی آسمانی در سنگ میزبان 

خواص فیزیکی فیروزه

پیدایش فیروزه

فیروزه به ندرت به صورت بلورهای کامل دیده می‌شود، بلکه معمولاً به صورت سنگدانه های ریز بلور دیده می‌شود. وقتی این ریز بلورها به صورت تنگاتنگ در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، فیروزه تخلخل کمتر و دوام بیشتری خواهد داشت و جلای بیشتری می‌توان به آن داد. این جلا در حد شیشه‌ای نیست بلکه بسیاری از مردم آن را واکسی یا نیمه شیشه‌ای توصیف می‌کنند. فیروزه متخلخل گاهی اوقات یا در موم مذاب غوطه‌ور شده یا به پلاستیک پلیمر آغشته می‌شود تا ویژگی‌های آن بهبود یابد. 

فیروزه در شرایط آب و هوایی خشک بهتر شکل می‌گیرد و این شرایط جغرافیایی، منابع فیروزه را نشان می‌دهد. بیشتر فیروزه‌های دنیا در حال حاضر در جنوب غرب ایالات‌متحده امریکا، چین، شیلی، مصر، ایران و مکزیک تولید می‌شود.  

در این نواحی بارش باران از طریق خاک و سنگ فیلتر می‌شود و مقدار کمی مس را در خود حل می‌کند.  

وقتی این آب بعداً تبخیر می‌شود، مس با آلومینیوم و فسفر ترکیب‌شده و مقدار کمی فیروزه در دیواره‌های درزها و شکستگی‌های زیرسطحی رسوب می‌کند.  

مجموعه‌ای از قطعات تزئین کاری آرژیلیت نارنجی (نوعی سنگ رسولی ریزدانه) و فیروزه مردم باستانی پوئبلو (آناسازی) از پارک تاریخی ملی چاکو کانیون.  این قطعات مربوط به سال 1020 تا 1140 میلادی هستند و مواد متداولی که در صنایع‌دستی و مهره مردم باستانی چاکو مورد استفاده قرار می‌گرفته است را نشان می‌دهند.  

علاوه بر این، فیروزه  می‌تواند جانشین سنگ‌هایی شود که در تماس با این آب‌ها است. اگر جانشینی کامل انجام شود، توده جامد فیروزه تشکیل خواهد شد. وقتی جانشینی کم انجام شود، سنگ میزبان به صورت ماتریکس (زمینه) در فیروزه باقی می‌ماند. ماتریکس (بقایای سنگ میزبان) ممکن است طرح تار عنکبوتی یا لکه‌ای یا الگوهای دیگر داشته باشد.   

گروه کانی‌های فیروزه 

گروه فیروزه شامل پنج کانی مونوکلینیک با ساختار و ترکیب شیمیایی مشابه است که شامل فیروزه، آهیلایت، کالکوسیدریت، فاستیت و پلانریت است.   

شکل: استفاده از فیروزه به عنوان سنگ جواهر در ایران باستان

شکل: کاشی سنگ فیروزه قرن سیزدهم، ایران، (موزه هنرهای اسلامی) 

هنر و جواهرات فیروزه‌ای

یکی از قدیمی‌ترین آثار ثبت‌شده از استفاده از فیروزه در جواهرات یا تزئین کاری در مصر بوده است. فیروزه در آنجا در مقبره‌های سلطنتی بیش از 6000 سال پیش یافت شده است. حدود 4000 سال پیش معدن کاران ایرانی انواع آبی فیروزه با رنگ آبی آسمانی یا آبی روشن مایل به سبز را تولید می‌کردند. این ماده بسیار محبوب بوده و از طریق آسیا به اروپا دادوستد می‌شد. همین فیروزه منشأ نام رنگ "آبی ایرانی" بوده است.     

مجموعه‌ای از مهره‌های فیروزه‌ای به دست آمده از پارک تاریخی ملی چاکو کانیون  Chaco Canyon )  ). این مواد در سال‌های 1050 تا 1100 میلادی به عنوان مهره و صنایع‌دستی مورد استفاده مردم چاکو قرار می‌گرفته‌اند. 

در امریکای شمالی قدیمی‌ترین مصارف فیروزه در ناحیه چاکو کانیون (Chaco Canyon) نیومکزیکو بوده است. در آنجا این سنگ جواهر بیش از 2000 سال پیش مورد استفاده بوده است. هنرمندان باستانی، گردنبند، آویز، تزئین کاری با سنگ فیروزه، و تندیس‌های کوچکی از فیروزه درست می‌کردند.   

بومیان امریکا، برای فیروزه برش نخورده و اشیاء فیروزه‌ای اهمیت زیادی قائل بودند و در ابعادی وسیعی آن را دادوستد می‌کردند. این کار باعث گسترش فیروزه امریکای شمالی در سرتاسر جنوب غرب و امریکای جنوبی شد. این طراحی‌های جواهرات باستانی بومیان امریکا ساده بودند و در آن‌ها فیروزه در لوازم فلزی قرار داده نمی‌شد. 

شکل: سبک فیروزه و نقره استرلینگ بومیان امریکا

در اواخر 1800 هنرمندان بومیان امریکا شروع به استفاده از نقره مسکوک برای ساخت جواهر کردند. این کار به سبک فیروزه و نقره استرلینگ (نقره با 92.5% خلوص) جواهری بومیان امریکا تکامل یافت که امروزه محبوب است. 

 فیروزه سنتزی (مصنوعی) و بدلی 

مقدار کمی فیروزه سنتزی توسط شرکت گیلسون در دهه 1980 تولید شد و برخی از آن‌ها در جواهرسازی مورد استفاده قرار گرفت. این مواد در رنگ‌های آبی آسمانی تولید می‌شد که گاهی اوقات رگه‌های تار عنکبوتی خاکستری داشت. این، یک محصول سرامیکی با ترکیبی مشابه با فیروزه طبیعی بود.  

کابوشنهای تهیه‌شده از فیروزه سنتزی ساخت روسیه (ابعاد این سنگ‌ها 7 میلی‌متر در 5 میلی‌متر است)

فیروزه سنتزی و شبه فیروزه از دهه 1970 در روسیه و چین تولید می‌شده‌اند. آن‌ها تولیدکننده‌های بزرگی هستند. این مواد در ساخت مهره‌ها، کوژ تراش‌ها یا کابوشنها (تراش به صورت کف تخت و سطح بالای خمیده) ، تندیس‌های کوچک و بسیاری موارد تزئینی دیگر به کار می‌روند. تصویر بالا کبوشنهای فیروزه سنتزی ساخت روسیه را نشان می‌دهد.    

(شکل: منیزیت طبیعی سمت چپ و منیزیت رنگ‌شده به جای فیروزه سمت راست)

مواد پلاستیکی، شیشه‌ای و سرامیکی بسیار زیادی با ظاهر مشابه فیروزه وجود دارد. بسیاری از این مواد را می‌توان با امتحان سختی، وزن مخصوص یا خواص دیگر به سادگی از فیروزه تشخیص داد. 

مواد با ظاهر مشابه

سنگ‌های منیزیت و هولیت، مواد معدنی خاکستری روشن تا سفید هستند که اغلب دارای طرح‌های خاصی مشابه رگه‌های تار عنکبوتی برخی فیروزه‌ها هستند. ممکن است آن‌ها را به رنگ آبی فیروزه‌ای رنگ کنند تا بسیار شبیه به فیروزه طبیعی شوند. این سنگ‌های رنگ‌شده اولین بار که وارد بازار شدند افراد زیادی را فریب دادند و هنوز هم خریداران ناآشنا در تشخیص آن اشتباه می‌کنند.   

سنگ‌های رنگ‌شده، بازار فیروزه اصل را خراب کرده‌اند. این سنگ‌ها با تصور این که فیروزه هستند توسط بسیاری از مردم خریداری می‌شوند و در ذهن بسیاری از خریداران جواهرات عدم اطمینان ایجاد می‌کنند و این موجب می‌شود برخی از مردم از خریدن جواهرات فیروزه‌ای به طور کل اجتناب کنند. 

امروزه هولیت و منیزیت رنگ‌شده هنوز در تولید کابوشنها، مهره‌ها، سنگ‌های نیمه قیمتی و موارد دیگری که در آن‌ها فیروزه به کار می‌رود استفاده می‌شوند. این مواد تقریباً در تمامی بازارهای جواهرات یافت می‌شوند. رنگ‌ها معمولاً در عمق ماده نفوذ نمی‌کنند. با خراش دادن پشت سنگ به وسیله یک سنجاق اغلب رنگ سفید سنگ آشکار می‌شود. وقتی که سنگ به شدت رنگ شده باشد باید عمیق‌تر خراشیده شود یا شکسته شود تا رنگ روشن داخل آن (رنگ سنگ هولیت یا منیزیت) آشکار شود.   

تعداد کمی از مواد معدنی هستند که اغلب توسط افراد ناآشنا، با فیروزه اشتباه گرفته می‌شوند. این مواد عبارت‌اند از واریسیت، لاریمار، کلسدونی سبز آبی، لاپیس لازولی و کریزوکولا. روش‌های ساده‌ای برای تشخیص این مواد از هم وجود دارند ،اگر چه برخی از این روش‌ها مخرب هستند و معمولاً برای استفاده در مورد جواهرات کارشده مناسب نمی‌باشند.